Wskazana w tym artykule kwestia stanowiąca przedmiot artykułu powstała z powodu ostatnio dokonanej nowelizacji przepisów Kodeksu Postępowania Karnego o składzie sądu odwoławczego rozpoznającego apelację w postępowaniu karnym od wyroku sądu I instancji po nowelizacji art. 449 § 2 KPK z dniem 5 października 2019 r. ustawą z 19 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2019, poz. 1694).
Na mocy tej zmiany jeżeli postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia oraz w sprawach z oskarżenia prywatnego, sąd odwoławczy orzeka na rozprawie jednoosobowo, chyba że zaskarżone orzeczenie sąd I instancji wydał w innym składzie niż w składzie jednego sędziego. Wcześniej stanowił on, że jeśli postępowanie przygotowawcze zakończyło się w formie dochodzenia, sąd odwoławczy orzeka na rozprawie jednoosobowo, chyba że prezes sądu lub sąd postanowi inaczej.
Zgodnie ze wskazaną zmianą pozbawił on określone wyżej organy sądowe fakultatywnej, dyspozytywnej ich kompetencji do odstępowania od wyrażonej reguły obsadzania składu tego sądu na zasadzie dowolnego uznania. Pomimo wprowadzonej zmiany w postępowaniach karnych w wielu sprawach objętych zgodnie z jasno wyrażoną normą obowiązkiem wyznaczania składu jednoosobowego w dalszym ciągu orzekały z niewiadomych prawnie przyczyn składy trzyosobowe.
Nie ulega wątpliwości, że powołany przepis w opisanej w nim sytuacji określa skład sądu odwoławczego w sposób bezwzględnie oznaczony, wskazując że sąd ten rozpoznaje pewne kategorie spraw jednoosobowo, przewidując zarazem wyjątek w tym zakresie, stanowiący pochodną rozpoznania sprawy przez sąd w szczególnym składzie w I instancji.
Skład ten zależy od rodzaju postępowania przygotowawczego zakończonego wniesieniem aktu oskarżenia do sądu – dochodzenie albo też szczególnego rodzaju postępowania szczególnego, tj. postępowania z oskarżenia prywatnego uregulowanego w Dziale X Rozdziale 52 Kodeksu Postępowania Karnego, w których sąd odwoławczy zawsze, bezwzględnie musi orzekać w składzie jednego sędziego. A contrario więc w pozostałych sytuacjach sąd odwoławczy orzeka w składzie 3 sędziów, czyli w razie zakończenia postępowania przygotowawczego w formie śledztwa albo też wydania orzeczenia przez Sąd i instancji zgodnie z art. 28 KPK w składzie trzech sędziów.
Zgodnie z treścią art. 439 § 1 pkt 2 KPK, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia, sąd odwoławczy na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli sąd był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z członków nie był obecny na całej rozprawie. Należyta obsada sądu ma miejsce wtedy, gdy w określonego typu sprawie orzekał sąd w składzie wyznaczonym treścią regulującego tę kwestię przepisu ustawy.
Jeżeli zatem obsada sądu jest niezgodna z przepisem określającym skład sądu w danym postępowaniu w jakimkolwiek aspekcie, m.in. ilości sędziów mogących go tworzyć, jest ona nienależyta w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 2 KPK. Jest to utrwalony pogląd w orzecznictwie Sądu Najwyższego, zgodnie z którym w postępowaniu karnym w przeciwieństwie do norm prawa materialnego to określone, szczególne norm regulują poszczególne kwestie, a wszelka niezgodność z nimi stanowi ich naruszenie, więc nie można tutaj stosować zasad prawa materialnego, innych norm na zasadzie analogii iuris, czy analogii legis, prowadzącej do rozszerzającej wykładni systemowo – funkcjonalnej, skutkującej wnioskiem, że większy skład w sytuacji nakazującej jednoosobowy nie stanowi naruszenia normy z art. 449 § 2 KPK, którą narusza jedynie sytuacja wyznaczenia składu jednoosobowego w stanie nakazującym wyznaczenie składu trzyosobowego.
Wskazany wyżej pogląd, ze wszech miar słuszny, logiczny, prawidłowy i spójny wyraził ostatnio Sąd Najwyższy po dokonanej nowelizacji w wyroku z dnia 30.04.2021 r. w sprawie o sygnaturze akt IV KK 512/20, uchylając ze wskazanej w tym artykule przyczyny z urzędu wyrok sądu odwoławczego i przekazując mu sprawę do ponownego rozpoznania, pomimo braku podniesienia wskazanego zarzutu przez skarżącego we wniesionej kasacji: „Należy przypomnieć zarazem, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego nie ma podstaw, by wartościować skład sądu w relacji do konkretnego przepisu ustawy z punktu widzenia ilości sędziów orzekających, co miałoby ten skutek, że skład rozszerzony byłby składem prawidłowym w sprawie, w której według przepisu ustawy sprawa powinna być rozpoznana w składzie ilościowo węższym ( np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07.091971 r., V KRN 295/71, uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24.05.1995 r., I KZP 15/95, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05.092005 r., IV KK 252/06).
Z tego powodu nie można stwierdzić, że rozpoznanie sprawy w składzie liczbowo szerszym nie narusza przepisu, gdy przepis taki określa jako skład prawidłowy, skład sądu składający się z mniejszej liczby sędziów. Przeciwnie – rozpoznanie sprawy w składzie różniącym się ilościowo od składu przewidzianego w bezwzględnie obowiązującym przepisie ustawy regulującym określone postępowanie, stanowi rozpoznanie sprawy przez sąd nienależycie obsadzony, a więc należy do uchybienia wskazanego w art. 439 § 1 pkt 2 KPK.
Niniejsza sprawa wpłynęła do Sądu Okręgowego w K. 4 marca 2020 r. (k. 512), co wskazuje bez wątpliwości, że skład sądu odwoławczego regulowany jest przez obecne brzmienie art. 449 § 2 KPK, skoro postępowanie przygotowawcze toczyło się w formie dochodzenia (drugie postanowienie o umorzeniu dochodzenia wydano 11 listopada 2018 r.). Nie ma przy tym znaczenia, że w fazie jurysdykcyjnej sprawa toczyła się z subsydiarnego aktu oskarżenia, gdyż nie zmienia to faktu, że fazę tę poprzedziło postępowanie przygotowawcze, a w związku z jego zakończeniem w określony sposób doszło jedynie do modyfikacji co do uprawnionego oskarżyciela, który w określonych warunkach mógł wnieść akt oskarżenia.
W konsekwencji Sąd odwoławczy zobligowany był do rozpoznania sprawy z apelacji pełnomocnika oskarżyciela subsydiarnego w składzie jednoosobowym, gdyż w składzie jednoosobowym orzekał Sąd Rejonowy w C. wyrokując 17 stycznia 2020 r. Nie zachodził zatem wyjątek od zasady z art. 449 § 2 KPK przewidzianej w tym przepisie in fine. Oczywiście inna sytuacja zachodziłaby, gdyby miał zastosowanie art. 449 § 2 KPK w brzmieniu sprzed 5 października 2019 r., gdyż na gruncie tego przepisu o składzie rozszerzonym mógł zdecydować prezes sądu, także na etapie wyznaczenia terminu rozprawy. Ze względu na brzmienie powołanego wyżej przepisu intertemporalnego sytuacja taka nie może być jednak aktualnie rozważana. „.
Reasumując, wyrażony powyżej pogląd Sądu Najwyższego zasługuje też z całą pewnością w obecnym stanie prawnym na pełne, bezsporne poparcie, obligując wszystkie sądy odwoławcze do prawidłowego stosowania art. 449 § 2 KPK przy wyznaczaniu składów w postępowaniu odwoławczym do rozpoznawania apelacji stron z powodu ostatecznego pozbawienia przewodniczącego wydziału lub prezesa sądu dyskrecjonalnej kompetencji do decydowania ad causa jednak w razie braku odpowiednich norm upoważniających do tego zawartych w lex specialis z innych ustaw, przepisach wyjątkowych, przejściowych, tymczasowych, stosowanych wyłącznie w oznaczonym czasie i wobec określonych spraw, sytuacji o wyznaczeniu składu 3 sędziów w sprawach podlegających rozpoznaniu przez jednego sędziego ze wszelkimi skutkami procesowymi takiego uchybienia w postępowaniu kasacyjnym określonymi w art. 439 § 1 KPK w zw. z art. 518 KPK i art. 537 § 2 KPK ( jeżeli przepisy niniejszego rozdziału nie stanowią inaczej, do postępowania w trybie kasacji stosuje się odpowiednio przepisy działu IX. Postępowanie odwoławcze), zgodnie z którymi niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy ( kasacyjny ) na posiedzeniu uchyla zaskarżone orzeczenie, uchylając zaskarżone orzeczenie Sąd Najwyższy przekazuje sprawę właściwemu sądowi do ponownego rozpoznania.
Mając więc na uwadze powyższe, należy uznać niniejszy artykuł za uzasadniony, potrzebny i przydatny do rozstrzygania ewentualnych, przyszłych sporów i problemów proceduralnych dotyczących wykładni i stosowania przez sądy odwoławcze w polskiej procedurze karnej przywołanej normy procesowej regulującej wskazaną tutaj kwestię jego składu na rozprawie, na której rozpoznawana jest apelacja od wyroku sądu I instancji.”